ΡΙΖΩΝ ΖΗΤΗΣΙΣ
( Οἱ μέσοι Ἕλληνες ἔναντι τῶν Ἀρχαίων)
« Στούς Βυζαντινούς λογίους ὀφείλουμε χρέος…ἐπειδή διεφύλαξαν μέ τόσην ἀγάπη τόσους πολλούς θυσαυρούς ἀπό τό κλασσικό περελθόν καί τήν κλασσική παράδοσι τῆς φιλοσοφίας, τοῦ στοχασμοῦ καί τῆς ἔρευνας».
Στ. Ράνσιμαν
(«Βυζαντινός Πολιτισμός»)
Τά ἔθνη, ὅταν ἀντιμετωπίζουν δύσκολες ὧρες καί διέρχονται κρίσιν, ἔχουν δύο ἐπιλογές:
α) Νά ἀφεθοῦν μοιρολατρικῶς στό ρεῦμα πού τά παρασύρει.
β) Νά στραφοῦν πίσω, πρός τις ρίζες τους γιά νά ἁρπαχθοῦν ἀπό αὐτές καί νά συγκρατηθοῦν ὑπερνικώντας τό ρεῦμα.
Ἀλλά καί ἡ στροφή πρός τις ρίζες ἔχει δύο παραλλαγές:
α) Ἡ μία εἶναι ἡ έκστατική ἐνατένησίς των, ἡ ἀπεριόριστη προγονολατρεία. Αὐτή γίνεται ἀπόπειρα ἀναβιώσεως παλαιῶν, περασμένων ἐποχῶν, μέ ἀντιγραφή καί μίμησιν τῶν ἐξωτερικῶν γνωρισμάτων τους.
β) Ἡ ἄλλη, εἶναι ἡ ἄντλησις ἀπό τό παρελθόν τῶν στοιχείων ἐκείνων πού μποροῦν νά ἀξιοποιηθοῦν γιά τήν ἀντιμετώπισι τῶν δυσκόλων καιρῶν καί γιά νά φωτισθῆ ἡ πορεία πρός τό μέλλον.
Ἡ πρώτη στάσις εἶναι στείρα καί καταντᾶ γραφική ἤ ἐπικίνδυνη. Ἡ δεύτερη εἶναι γόνιμη καί μπορεῖ νά ἀποβῆ σωτήρια.
Ὁ Ἑλληνισμός ἐν κινδύνῳ
Κατά τόν ια΄αἰώνα, ὁ Ἑλληνισμός τῶν Μέσων Χρόνων βρέθηκε σέ τέτοιες δυσχερεῖς στιγμές ἀντιμετωπίζοντας συγχρόνως δύο φοβερές ἀπειλές-τῶν Εὐρωπαίων ἀπό τήν Δύσι καί τῶν Τούρκων ἀπό τήν Ἀνατολή. Καί οἱ μέν καί οἱ δε ἐξορμοῦν ἐναντίον του: Νορμανδοί, Παπικοί, Ἰταλοί, Σταυροφόροι ἐκ δυσμῶν, Σελτζοῦκοι καί Ὀσμανλῆδες Τοῦρκοι ἐξ’ ἀνατολῶν.
Ταυτοχρόνως ὁ Ἑλληνισμός πιέζεται άπό τόν βορρᾶ (Οὗγγροι) καί ἀναγκάζεται νά μάχεται ἐναντίον διαλυτικῶν τάσεων στό ἐσωτερικό τῆς Αὐτοκρατορίας του (Βούλγαροι, Σέρβοι, Βλάχοι).
Ἐπί τέσσερις σχεδόν αἰῶνες, ὁ Ἑλληνισμός ὑποχρεώνεται νά δίνη μάχην ζωῆς σέ πολλαπλά μέτωπα. Εἶναι ἡ ἐποχή πού ὑφίσταται τις μεγάλες ἧττες στό Μετζικέρτ (1071) καί στό Μυριοκέφαλο (1176) ἀπό τούς Τούρκους, ἐνῶ οἱ Δυτικοί }αρπάζουν τήν ἴδια τήν Βασιλεύουσα (1204) καί καταλύουν τήν Ἑλληνική Αὐτοκρατορία, ἐγκαθιστώντας τήν Φραγκοκρατία.
Ὁ Ἑλληνισμός ἀπειλεῖται μέ ἀφανισμό: φυλετικό, ἐθνικό, κρατικό, θρησκευτικό, γλωσσικό, πολιτισμικό. Στρέφεται λοιπόν πρός τις ρίζες του, ὅπως πράττει κάθε ἔθνος μέ ἰσχυρό ἔνστικτον αὐτοσυντηρήσεως καί δυνατή βούλησι γιά ζωή.
Ἡ παρακμιακή προγονοπληξία
Σέ πρώτη φάση, κατά τόν ια’ αἰώνα, ἡ στροφή προσλαμβάνει τόν χαρακτῆρα τῆς μιμήσεως τῶν ἐξωτερικῶν γνωρισμάτων τῆς Ἀρχαιότητος. Κύριος ἐκπρόσωπός της, ὁ Μιχαήλ Ψελλός (1018-1096).
Στην εικόνα: Ο Μιχαήλ Ψελλός (αριστερά) με τον μαθητή του, αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ' Δούκα ("Παραπινάκη").
Πηγή: Χρονογραφία Μιχαήλ Ψελλού.
Καλός ἀρχαιογνώστης, ἱκανός καθηγητής τῆς φιλοσοφίας, εὐφυής, πολυμαθής, φιλοπερίεργος συγγραφεύς ἔργων εὐρείας θεματογραφίας (ἱστορίας, φιλοσοφίας, θεολογίας), διπλωμάτης, ρήτωρ, λογοτέχνης, πρωθυπουργός. Δημιούργησε τήν «παράταξιν τῶν λογίων», καταπολέμησε μέ ὅλα τά μέσα τούς στρατιωτικούς καί τελικῶς ἔγινε παράγων καταστροφῆς, συντελέσας στήν ἧττα τοῦ Μετζικέρτ (1071) πού γιά τόν Ἑλληνισμό ἐσήμανε τήν ἀρχήν ἀπωλείας τῆς Μ. Ἀσίας.
Κατά τόν Κ. Παπαρρηγόπουλο «έπεχείρησε νά κυβερνήση τό κράτος διά μόνης τῆς ἐπιτηδειότητος ἥν ἐκέκτητοτοῦ νά συρράπτη άναπαίστους καί ἰάμβους» (Δ’631). Δυστυχῶς εἶχε καί ἄλλες ἱκανότητες: τῆς ραδιουργίας, τῆς μηχανορραφίας, τῆς ὑπονομεύσεως, τοῦ κυνισμοῦ, τοῦ ἀνενδοίαστου, πού τόν ἀνέδειξαν σέ συντελεστή τῆς καταπτώσεως.
Ὀρθῶς ὁ Κ. Παπαρρηγόπουλος παρατηρεῖ: « Ναί μέν ἡ παιδεία εἶναι σύντροφος καί πολλάκις ὁδηγός τοῦ πολιτικοῦ ἀνδρός πολύτιμος ἀλλά καί ἐν ὁμαλωτάτους καιροῦς οἱ τάς τύχας τοῦ ἔθνους διέποντες δέν εἶναι δυνατόν νά ἀσχολοῦνται συγχρόνως περί ἔργα φιλολογικά εἰμή θυσιάζοντες καίρια τοῦ κράτους συμφέροντα, πολύ δε μᾶλλον ἐν καιρούς κρισίμους οἶοι ἧσαν οἱ τότε» (Ε’ 182).
Καί σχολιάζοντας τόν κύκλον τῶν λογίων τύπου Ψελλοῦ: « Οἱ ἄνδρες οὗτοι ἦσαν μέν ἑλληνισταί κατά τό μᾶλλον ἤ ἧττον ἀξιότιμοι, ἀλλά σωτῆρες τοῦ κράτους ἐπιτήδειοι δέν ἦσαν» (Ε’ 183).
Δέν ἦσαν ὅλοι οἱ προγονολάτρες ὅμοιοι πρός τόν Ψελλό. Ἡ συγγενής του, Εὐδοκία Μακρεμβολίτισσα, ἡ ὁποία ἄσκησε τήν αὐτοκρατορική ἐξουσία ἀπό τό 1067 ἕως τό 1071 καί ἐν συνεχείᾳ ἔγινε σύζυγος τοῦ Ρωμανοῦ Δ’ Διογένους, δέν εἶχε τίς ἀρνητικές ἐπιδόσεις του. Ἀντιθέτως, προσπάθησε νά στηρίξη τόν Ρωμανό Δ’ πού ἐξέφραζε τήν στρατιωτική παράταξι τήν ὁποίαν καταπολεμοῦσε ὑποχθονίως ὁ Ψελλός. Παρέμεινε ὅμως στήν στεῖρα ἐνατένισι τοῦ μεγάλου παρελθόντος. Τό ἔργο της «Ἰωνιάς», ὁ Κ. Παπαρρηγόπουλος τό χαρακτηρίζει «κακόζηλον ἀπομίμησιν» τῶν ἀρχαίων συγγραμμάτων.
Ἡ γόνιμη προγονολατρεία: Ἑλληνοχριστιανισμός
Ὑπάρχει καί ὁ ἄλλος τρόπος θεωρήσεως τοῦ παρελθόντος: Ὁ γόνιμος. Εἶναι ὁ τρόπος πού κατά τόν ε’ αἰώνα ἐφήρμοσεν ὁ ἐπίσκοπος Πτολεμαΐδος, μαθητής τῆς Ὑπατίας, Συνέσιος, ὁ ὁποῖος ἐπεδίωξε νά διαμορφώση ὡς ἰδεολογίαν τοῦ κράτους μιά σύνθεσιν Ὀρθοδοξίας καί (ἀρχαιο)ελληνικῶν ἀξιῶν-τόν Ἑλληνοχριστιανισμό. Ἡ ἀπόπειρά του δέν καρποφόρησε. Ἰδεολογία τοῦ Βυζαντίου ἔγινεν ἡ Ὀρθοδοξία, ὡς ἑλληνική βεβαίως ἐκδοχή τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἀλλά χωρίς τήν παρουσία τῆς Ἑλληνικότητος ὡς αὐτόνομης καί ἰσότιμης μέ τήν θρησκεία συνιστώσας.
Τόν ιβ’ αἰώνα διαμορφώνεται μιά κίνησις πού ἀποβλέπει στήν ἀναμόρφωσιν τῆς ἰδεολογίας τοῦ Βυζαντίου. Ἕως τότε, ἡ Ὀρθοδοξία, ἐκτός ἀπό θρησκεία κατεῖχε καί θέσιν ἰδεολογίας τοῦ κράτους. Τώρα, πολλοί πνευματικοί ἄνθρωποι ζητοῦν ἡ Ὀρθοδοξία ὡς ἰδεολογία νά συνδυαστῆ μέ μίαν ἀναζωπύρωσιν τῆς Ἑλληνικότητος. Φορεῖς αὐτῆς τῆς ἰδέας εἶναι:
· Οἱ ἀρχιεπίσκοποι Θεσσαλονίκης Εὐστάθιος καί Ἀθηνῶν Μιχαήλ Ἀκομινᾶτος.
· Οἱ ἀδελφοί Ἰωάννης καί Ἰσαάκ Τζέτζης
· Ὁ χρονογράφος Νικήτας Ἀκομινᾶτος
Δέν εἶναι στεῖροι προγονολάτρες ὅπως οἱ προγενέστεροι, οἱ ὁποῖοι ἁπλῶς ἀντέγραφαν τήν Ἀρχαιότητα μιμούμενοι τά ἐξωτερικά της γνωρίσματα.
· Ὁ Εὐστάθιος εἶναι ὁ πρῶτος πού χρησιμοποιεῖ τόν ὅρον «Ἕλλην» μέ ἐθνικήν-ὄχι θρησκευτικήν σημασίαν.
· Ὁ μαθητής του, Μιχαήλ Ἀκομινᾶτος, ἀπορρίπτει τό ὄνομα «Ρωμαῖοι» καί χρησιμοποιεῖ τό «Ἕλληνες»
· Τούς ἀκολουθοῦν οἱ Χαλκοκονδύλης, Πλήθων, Φραντζῆς, πού ὀνομάζουν τούς κατοίκους τοῦ κράτους «Ἕλληνας», ἐνῶ ὁ Μιχαήλ Ἄγγελος Κομνηνός ἀνακηρύσσεται «αὐθέντης ὅλης τῆς Ἑλλάδος».
· Τέλος ὁ Κωνσταντῖνος ΙΑ’ Παλαιολόγος,
στόν ἔσχατο λόγο του, προτρέπει τούς συναγωνιστές του νά πολεμήσουν «ὡς Ἑλλήνων ἀπόγονοι» ὑπέρ τῆς Πόλεως πού ἀποτελεῖ «τήν ἐλπίδα καί χαράν πάντων τῶν Ἑλλήνων». Πόσον ἑλληνικότεροι εἶναι αὐτοί οἱ λόγοι ἀπό τίς «σχεδογραφίες» τοῦ Ψελλοῦ ! Καί ὄχι μόνον οἱ λόγοι , ἀλλά καί οἱ πράξεις.
Ὁ ἀρχαιολάτρης Ψελλός, θαυμάζει τόν Λεωνίδα, ἀλλά ὑπονομεύει τήν στρατιωτικήν παράταξιν καί στήν προσπάθεια ἀγωνιστικοῦ συναγερμοῦ, ἀντιτάσσει τήν εἰρηνοφιλίαν.
Ὁ Παλαιολόγος δέν θαυμάζει ἁπλῶς τόν Λεωνίδα. Γίνεται Λεωνίδας. Εἶναι ὁ Λεωνίδας τοῦ Μέσου Ἑλληνισμοῦ. Οἱ ὁμοιότητές του μέ τόν Λεωνίδα εἶναι χαρακτηριστικές καί οὐσιαστικές.
Ἀμφότεροι:
Εἶναι Βασιλεῖς, ἀλλά καί πολέμαρχοι.
Ἀπορρίπτουν τίς προτάσεις συνθηκολόγησης.
Μάχονται μέχρις ἐσχάτων.
Πίπτουν μαχόμενοι.
Ὁ Μέσος Ἑλληνισμός ἀποδεικνύεται ἐμπράκτως ὅτι εἶναι ἡ συνέχεια τοῦ Ἀρχαίου.
Οἱ τοῦ κινήματος «ἐπιστροφή στίς ρίζες» βλέπουν τήν Ἑλληνικότητα δημιουργικά. Ἀπό τήν Ἀρχαιότητα ἀντλοῦν Ἀξίες, ὄχι γραφικότητες. Δέν παγηδεύονται ὅπως ὁ Ψελλός σέ ἀστρολογίες καί θαυματοπονίες.
· Ὁ Ψελλός ξέρει ὁλόκληρη τήν «Ἰλιάδα» ἀπό στήθους. Ἀλλά ὁ Εὐστάθιος εἶναι ἐκεῖνος πού άναδεικνύεται στόν παγκοσμίως ἄριστο διαχρονικῶς σχολιαστή τοῦ Ὁμήρου.
· Ὁ Ψελλός ὑπερηφανεύεται ὡς μέγας ἐπιστήμων τῆς «σχεδογραφίας» = τῆς λεπτομεροῦς γραμματικῆς ἀναλύσεως τῶν ἀρχαίων κειμένων. Ἡ Ἄννα Κομνηνή ὅμως, ἀποστρέφεται τήν «σχεδογραφία» ἐπειδή περιορίζει τό περιεχόμενο αὐτῶν τῶν κειμένων σέ τυπική γραμματική ἀνάλυσι, σέ ἀνάλυσι τῶν μέτρων καί ρυθμῶν τῆς ἀρχαίας ποιήσεως καί σέ διδασκαλία ἐπί τῆς ἀρχαίας ἐκφορᾶς τῶν λέξεων.
· Ὁ Ψελλός περιφρονεῖ τούς στρατιωτικούς ἐπειδή δέν μποροῦν νά κατανοήσουν τόν Πλάτωνα (πού ὁ ἴδιος παρανοεῖ) Αὐτοί ὅμως πολεμοῦν Τούρκους καί Δυτικούς, ἐνῶ ὁ ἴδιος τούς ὑπονομεύει καί παράγει «κουλτουριάρηδες» ὅπως ὁ Ἰωάννης Ἰταλός.
· Ὁ Ἰωάννης Μαυρόπους, ἐπίσκοπος Εὐχαΐτων, κατανοεῖ τόν Πλάτωνα καλύτερα ἀπό τόν Ψελλό. Καί ὁ Μιχαήλ Ἀκομινᾶτος, Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν, ἐμβαθύνει πολύ περισσότερο ἀπ’ αὐτόν στήν ἀρχαία φιλοσοφία.
· Οἱ ἀδελφοί Ἀκομινᾶτοι καί Τζέτζη, ὅπως καί ὁ Εὐστάθιος, σκέπτονται πολύ «ἑλληνικότερα» ὅταν, ὅπως ὁ Σωκράτης, ἀρνοῦνται νά ταυτίσουν τήν πολυμάθεια μέ τήν σοφία. (Ὁ Ψελλός θεωροῦσε τόν ἑαυτό του ἱστορικό, φιλόσοφο, θεολόγο, πολιτικό, διπλωμάτη, φιλόλογο, ἀλλά καί ἰατρό, ἀστρολόγο, θαυματοποιό).
Τό παρελθόν ὡς μή-μέλλον.
Δέν ἐξέλειπε πάντως ἡ τάσις τῆς ἐκστατικῆς ἐνατενίσεως τοῦ ἐνδόξου παρελθόντος, ἀπο-κομμένου ἀπό τά προβλήματα τοῦ παρόντος. Ὁ αὐτοκράτωρ Ἀνδρόνικος Β’ Παλαιολόγος (1282-1328) εἶναι γνήσιος ἐκπρόσωπός της. Ἐνῶ ὁ Ἑλληνισμός βυθιζόταν βαλλόμενος ἀπό Εὐρωπαίους καί Τούρκους αὐτός, μέ τόν κύκλο του ἀπό λογίους, ποιητές, ἱστορικούς καί θεολόγους θαυμαστές τῆς Ἑλληνικῆς Ἀρχαιότητος, ἠσχολοῦντο μέ τήν ἀναβίωσιν τῆς παιδείας της τήν ὁποίαν ἔβλεπαν ἄσχετην πρός τήν ἀνάγκην τῆς διεξαγωγῆς τοῦ θανασίμως κρισίμου ἀγῶνος πού ἔδινε ὁ Ἑλληνισμός. Ὅπως γράφει ὁ Κ. Παπαρρηγόπουλος, οἱ ἄνθρωποι αὐτοί, «κτησάμενοι διά τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς παιδείας οὐ μικράν περί τόν λόγον χάριν καί δεξιότητα, ἀλλά δέν εἶχον προσπορισθῆ τόν ἀρρενωπόν χαρακτῆρα ὅστις ἦτο ἀπαραίτητος ἵνα ἀντιπαραταχθῶσι πρός τάς δεινάς δυσχερείας πρός ἅς ἔδει νά παλαίσωσιν» (Ε’ 180).
· Γιά νά καλύψη τά οἰκονομικά ἐλλείμματα, ὁ Ἀνδρόνικος περιόρισε τίς χερσαῖες καί κατήργησε τίς ναυτικές δυνάμεις τοῦ κράτους!
· Γιά νά τό σώση ἀπευθύνθηκε στούς Ἰταλούς ἐμπόρους καί στούς καταλανούς μισθοφόρους.
Οἱ Τούρκοι κατέλαβαν μεγάλες περιοχές τῆς Μ. Ἀσίας καί ἡ Κ/λις γέμισε πρόσφυγες. Ὁ λαός τόν ἀνέτρεψε τό 1328 καί ἀποβλέποντας σ’ἕναν ἀγωνιστή αὐτοκράτορα ἀνέβασε στόν θρόνο τόν ἐγγονό του Ἀνδρόνικο.
Ὁ κύκλος αὐτός, (Ἀνδρόνικος Β,’ Θεόδωρος Μετοχίτης, Νικηφόρος Γρηγορᾶς, Μάξιμος Πλανούδης, Ἰωάννης Γλυκύς) εἶδαν στίς ρίζες τήν φυγή ἀπό τήν ζοφερή πραγματικότητα καί τήν παρηγοριά, ὄχι τήν πηγή δυνάμεων γιά ἀγώνα. Ἀνακράζει ὁ Νικηφόρος Γρηγορᾶς: «Πάλαι γε μέν ἡ Ἑλλάς, τήν τῶν λόγων ἑστίαν ἐθρήνησε, τάς Ἀθήνας, ὁποτ’ ἐπιβούλως δραμών καθεῖλεν
αὐτάς ὁ Λακεδαιμόνιος Λύσανδρος. Ἡμεῖς δ’ οὐδ’ ἀξίως θρηνεῖν ἔχομεν σήμερον..» (Ἐπιτάφιος πρός Μετοχίτην). Προσέξτε, ὄχι τόσο τήν μελαγχολίαν τῶν λόγων, ὅσο τήν ἀντιπαράθεσιν τῶν Ἀθηνῶν, «τήν τῶν λόγων ἑστίαν», πρός τήν Λακεδαίμονα ( τήν τῶν ἀγώνων ἑστίαν). Ἡ στροφή πρός τίς ρίζες εἶναι μονομερής. Σ’αὐτές βλέπουν μόνον «λόγους»-ὄχι ἀγῶνες.
Ὁ ἴδιος παρουσιάζει τόν Θεόδωρον Μετοχίτην νά ἀγωνιᾶ νά βρίσκη εὐκαιρίες ὥστε ἀπαλλασσόμενος ἀπό τήν διοίκησιν τῶν κοινῶν (ἦταν πρωθυπουργός) νά ἐπιδίδεται στούς λόγους «ὥσπερ ἄν εἰ σχολαστικός τις ἦν καί τῶν πραγμάτων παντάπασιν ἐκτός». Ὅταν ἡ θεώρησις τῶν ριζῶν μας γίνεται «ὥσπερ ἄν-- τῶν πραγμάτων ἐκτός», τότε αὐτή ἀποβαίνει ἀνασταλτική τοῦ ἀγῶνος τοῦ ἔθνους γιά ἐπιβίωσι, ἀνάπλασιν, ἐπανελλήνισιν. Καί σήμερα, μιά τέτοια στάσις ἐκφυλίζει τήν ἐπάνοδον στίς ρίζες σέ ἐξωτερικές γραφικότητες ἀντί νά τήν καθιστᾶ σπίθαν πού θα πυρπολήση μέ πελώριες φλόγες τήν ψυχήν ἑνός ἀναγεννωμένου Ἑλληνισμοῦ.
Ἀσυνεπής Ἑλληνολατρεία
Ὁ Βαρλαάμ ὁ Καλαβρός (+1348) εἶχε ἑλληνική παιδεία καί συνέβαλε στήν διάδοσι τῶν Ἑλληνικῶν Γραμμάτων στήν Ἰταλία ὅπου διετέλεσε καί δάσκαλος τοῦ Πετράρχου. Αὐτό ὅμως δέν τόν ἐμπόδισε νά γίνη καθολικός, νά συγγράφη κατά τῆς θρησκείας τῶν Ἑλλήνων (Ὀρθοδοξίας) καί νά χειροτονηθῆ παπικός ἐπίσκοπος. Ἡ Ἑλληνολατρεία ὡς θαυμαστική καί μόνον ἐναντένησις τοῦ παρελθόντος καί ὄχι ὡς ζωντανός ὁδηγός στούς παρόντες ἀγῶνες τοῦ ἔθνους ἀπολήγει συχνά σέ ἀρνητικά ἀποτελέσματα.
Ἄλλη περίπτωσις εἶναι ὁ Ἰωάννης Στ’ Καντακουζινός.
Ἡ Ἑλληνική παιδεία του δέν τόν ἐμπόδισε νά ζητήση τήν βοήθεια τῶν Σέρβων καί Τούρκων (ἔδωσε καί τήν θυγατέρα του Θεοδώρα «σύζυγο» στόν Ὀρχάν, ἐμίρη τῆς Βιθυνίας) γιά νά πάρη τόν θρόνο (1346-47). Οὔτε νά ἀναζητήση τήν βοήθεια τῶν Τοῦρκων γιά νά καταπνίξη τό κίνημα τῶν Ζηλωτῶν στήν Θεσσαλονίκη (1350). Χάρις σ’αὐτόν οἱ Τοῦρκοι πάτησαν
πόδι στήν Εὐρώπη, ἁρπάζοντας τήν Καλλίπολι (1354). Στήν περίπτωσί του ἡ Ἑλληνική παιδεία ἔμεινε παντελῶς ἀσύνδετη πρός τόν πατριωτισμό-ἦταν μιά καθαρῶς «κουλτουριάρικη» ὑπόθεσις. Ὅπως παρατηρεῖ ὁ Κ. Παπαρρηγόπουλος, ὁ Ι. Καντακουζηνός συνέγραψε τήν Ἱστορίαν του, (στήν ὁποίαν μιμεῖται ἀρχαιοελληνικόν ὕφος) «ἵνα διδάξη τούς μεταγενεστέρους, ὅτι αὐτός καί μόνος ἦτο ἄξιος τῆς ἀρχῆς, λησμονῶν ὅτι ἡ καλλιτέρα τούτου ἀπόδειξις ἤθελεν εἶναι ἄν διατηρήσας αὐτήν ἔσωζε τό κράτος» (Ε’249). Ὁ Καντακουζηνός ἀντί νά τό σώση, συνέβαλε στήν πτῶσι του. Ἡ «Ἑλληνολατρεία» χωρίς τήν ἀντίστοιχη πράξι, ὄχι μόνον εἶναι στείρα ἀλλά μπορεῖ νά ἀποβεῖ καί ἐπιζήμια.
Τοῦτο ἀπέδειξε μέ τόν βίο του καί ὁ Βησσαρίων.
Ἔγινε καθολικός καρδινάλιος καί ἐχειροτονήθη ἀπό τόν πάπα «πατριάρχης» Κ/πόλεως μετά τήν Ἅλωσίν της. Ἴσως ἐνόμιζε ὅτι ὑπηρετοῦσε τόν Ἑλληνισμό. Ὑπηρετοῦσε ὅμως τούς παπικούς καί δή μέ τό ἀζημίωτον.
Οὐτοπιστική Ἑλληνολατρεία
Ἐντελῶς ξεχωριστή εἶναι ἡ περίπτωσις τοῦ Γεωργίου Γεμιστοῦ-Πλήθωνος (1360-1452), ὁ ὁποῖος ἐμπνεόμενος ἀπό τά ἀρχαῖα πρότυπα, καί ἰδίως ἀπό τήν «Πολιτεία» τοῦ Πλάτωνος, σχεδίασε ἕνα κράτος πού κατά τήν γνώμη του θα μποροῦσε νά σώση τόν Ἑλληνισμό ἀπό τήν διαφαινομένην ὡς ἀναπόφευκτη ὁλική ὑποδούλωσι. Στοιχεῖο αὐτοῦ τοῦ κράτους θα ἦταν καί μία νέα θρησκεία, βασιζόμενη κατά μέγα μέρος στίς προχριστιανικές θρησκευτικές ἀντιλήψεις τῶν Ἑλλήνων (ἀλλά καί μέ ἀνάμειξιν ζωροαστρικῶν καί ἄλλων άνατολικῶν ἰδεῶν). Οἱ ιδέες του ἦσαν οὐτοπικές καί ἐντελῶς ἀδύνατον νά ἐφαρμοσθοῦν στίς δεδομένες ἱστορικές συνθῆκες. Ἡ δογματική Ἑλληνολατρεία μπορεῖ νά ἐκτρέφη καί οὐτοπίες = ἀνεδαφικές ἀπόπειρες ἐπιστροφῆς σέ καταστάσεις πού εἶναι ἀδύνατον νά ἀναβιώσουν. Ἡ Ἱστορία ἀγνοεῖ τίς νεκραναστάσεις.
Τό παρελθόν ὡς ἐμπνευστής τοῦ μέλλοντος
Γνωρίζει ὅμως ἡ Ἰστορία ἐπιτυχεῖς ἀγῶνες κατακτήσεως τοῦ μέλλοντος μέ ὁδηγόν τά διδάγματα τοῦ παρελθόντος. Τέτοιους ἀγῶνες παρήγαγεν ἡ μετά τήν Ἅλωσιν γόνιμη Ἑλληνολατρεία. Τό παρελθόν ἀντιμετωπίσθηκε ὡς μέσον πρός κατάκτησιν τοῦ μέλλοντος.
· Ὁ θρῦλος γιά τόν Μαρμαρωμένο Βασιληᾶ.
· Τό ὅραμα ὅτι «πάλι μέ χρόνους μέ καιρούς πάλι δικά μας θἆναι»
· Τό κρυφό σχολείό (ποῦ παρά τά λεγόμενα κάποιων ὑπῆρχε, λειτούργησε, καρποφόρησε).
· Οἱ φωτισμένοι κληρικοί.
· Ὁ Ἑλληνισμός τῆς διασπορᾶς
· Οἱ κλέφτες
· Οἱ νησιῶτες
· Οἱ Φαναριῶτες
· Ὁ Ρήγας Φεραῖος
Ὅλες αὐτές οἱ θετικές ἐνατενίσεις τοῦ παρελθόντος , ὅλοι αὐτοί πού εἶδαν τό μέλλον μέσα ἀπό τό παρελθόν γέννησαν τήν Φιλική Ἑταιρία, τούς Ἱερολοχίτες τοῦ Δραγατσανίου, το 1821- τήν Παλιγγενεσία.
Ἡ προσπάθεια εἶχε ἀρχίσει στό ὕστερο Βυζάντιο. Δέν μπόρεσε τότε νά καρποφορήση. Ἀλλά ὁ σπόρος ἔμεινε.
Ὁ Ἑλληνισμός δέν μπόρεσε τότε νά ὁλοκληρώση τήν ἀναγέννησί του, διότι κατεξαντλήθη στόν διμέτωπο συνεχῆ ἄνισο ἀγώνα του ἐναντίον τῶν κυμάτων εἰσβολῆς πού τόν ἔπλητταν ἀδιακόπως ἐρχόμενα τόσον ἀπό τήν Δύσιν ὅσο καί ἀπό τήν Ἀνατολήν. Στήν πραγματικότητα, ὁ Ἑλληνισμός, ἀπό τά μέσα τοῦ ια’ αἰῶνος, ἕως τήν τελική πτῶσι του τὀ 1453, ἐπί 400 ἔτη μάχεται χωρίς ἀνάπαυλα ἐναντίον ὁλόκληρης τῆς παπικῆς τότε Εὐρώπης καί τῆς ἀσιατικῆς πλημμυρίδος πού τροφοδοτεῖται συνεχῶς ἀπό τήν Κεντρική Ἀσία. Ὅπως διαπιστώνει ὁ Κ. Παπαρρηγόπουλος ὁ Ἑλληνισμός « ἐξαντληθείς ἐν τῷ ἀγῶνι τούτῳ δέν ἠμπόρεσε νά ἀναπλάση ἀπό τοῦ προκύψαντος χάους νέον κόσμον» (Ε’ 169).
Ὅσο γιά τή νεώτερη προσπάθεια, οὔτε κάν αὐτή ὁλοκληρώθηκε γιά λόγους πού ὑπερβαίνουν τά ὅρια τῆς παρούσης μελέτης. Ὅμως ὑπάρχει καί παρά τά φαινόμενα συνεχίζεται. Καί θα καρποφορήση ἐάν ὁ Ἑλληνισμός παραμείνη «τεταμένος πρός τόν Σκοπόν»
Συμπέρασμα
«Ὁ μεσαιωνικός Ἑλληνισμός ὑπῆρξεν ὁ ἔνοπλος βιβλιοφύλαξ τῆς διανοητικῆς κληρονομιάς τῆς ἀνθρωπότητος. Ὁποῖον χάσμα εἰς τόν πολιτισμόν ἐάν δέν ὑπῆρχε τό Βυζάντιον! Τέσσερις μεγάλες φυλές ἀνθρώπων δέχθηκαν τά διανοητικά του εὐεργετήματα: Δυτικοί, Ἄραβες, Τοῦρκοι καί Σλαῦοι».
Alfred Rambaud
(“ Histoire Generale du 4eme siècle jusqu’ a nos jours” (1893)
Ἡ φάση τῆς Βυζαντινῆς ἱστορίας πού περιέγραψα, ἐμπεριέχει διδάγματα πού θα μποροῦσαν, ἀξιοποιούμενα, νά ἀποβοῦν χρήσιμοι ὁδηγοί γιά τήν περίοδο στήν ὁποίαν ἐπισήμως εἰσῆλθε ἡ χώρα μας τό 2010 καί εἶναι ἄγνωστο πῶς καί πότε θα λήξη.
Ἡ Ἑλλάς πλήττεται ἀπό Κρίσιν: πολιτικήν, ἠθικήν, πνευματικήν, κοινωνικήν, οἰκονομικήν. Τοῦτο ἀνεζωπύρωσε τάσεις πατριωτισμοῦ καί ἑλληνικότητος. Καί ἐπίσης ἔφερεμίαν «ἐπιστροφήν στίς ρίζες» πρός ἀναζήτησιν λύσεων. Πολλοί ξαναθυμήθηκαν λέξεις ὅπως «Ἑλλάδα», «πατρίδα», «πατριωτισμός». Ἐπανεμφανίσθηκαν τά λησμονημένα ἤ καταφρονεμένα σύμβολα: σημαία, ἐθνικός ὕμνος.
Ἄς ἀντλήσουμε διδάγματα ἀπό τήν ἀντίστοιχη περίοδο τοῦ Βυζαντίου. Διότι ὅπως τότε, ἔτσι καί τώρα, τό κρίσιμο ἐρώτημα εἶναι: Πῶς θά σταθοῦμε ἐπέναντι στό παρελθόν μας;
Ὅπως τότε, ἔτσι καί τώρα, ὑπάρχουν ὀπαδοί διαφορετικῶν στάσεων.
Ὑπάρχουν:
· «Πατριῶτες» πού ὑπογράφουν, ψηφίζουν, ἐφαρμόζουν τό «μνημόνιον». Τό θεωροῦν «σωτήριον». Καί βλέπουν τούς δυτικούς δανειστές μας, τῆς «τρόικας» ὡς φίλους πού μεριμνοῦν γιά τήν σωτηρία μας.
· «Ἑλληνοκεντρικοί» πού πιστεύουν ὅτι θά ἀναγεννηθοῦμε ἐάν φορέσωμε χιτῶνες καί πέδιλα, ἐκτελοῦμε λατρευτικές τελετές σέ ἀρχαίους ναούς καί θυσιάζουμε τράγους στόν Δία.
· «Ἀρχαιόθρησκοι» πού θέλουν ἱερό πόλεμο κατά τῶν χριστιανῶν συνελλήνων μας.
· «Χριστιανοί» φονταμενταλιστές πού θέλουν ἐξόντωσι τῶν «ἀρχαιοθρήσκων» καί διαγραφή τοῦ «εἰδωλολατρικοῦ παρελθόντος μας.
· «Βυζαντινολάτρες» πού προβλέπουν τήν ἀνάστασιν τοῦ Βυζαντίου διά τῆς συνεργασίας μας μέ τήν Τουρκία.
· «Δημοκράτες» πού ἔχουν ρίξει στήν λήθη τίς μη «δημοκρατικές» σελίδες τῆς Ἱστορίας μας καί συνεπῶς ἀρνοῦνται καί νά ἀναφερθοῦν στήν ἄρνησιν τοῦ Ἰ. Μεταξᾶ νά ἐξοφλήση τό ἐπαχθές χρέος πού παρέλαβε ἀπό τήν χρεοκοπίαν τοῦ 1932 καί τό γεγονός ὅτι ἡ ἄρνησίς του αὐτή ἐδικαιώθη τό 1938 ἀπό τό Διεθνές Δικαστήριον- ἄρα ὑπάρχει νομικόν προηγούμενον.
Μιά θετική στάσις ὡς πρός τίς ρίζες μας θά ἐπέτρεπε νά ξεπερασθοῦν αὐτές καί ἄλλες οἱ στρεβλε΄ς συλλήψεις ὡς πρός τήν ἀξιοποίησιν τῶν ἱστορικῶν μας ἐμπειριῶν. Θά μᾶς ἔδειχνε τόν δρόμο πρός τήν Σύνθεσιν ὅλων τῶν δυνάμεων τοῦ Ἔθνους γιά τήν ἀντιμετώπισι τῆς Κρίσεως καί τήν ἔξοδον ἀπό αὐτήν.
Εἴθε!
